Céim Ar Aghaidh

Rugadh agus tógadh i Machaire Rabhartaigh mé, i mbaile fearainn Mhachaire Rabhartaigh agus…atá cois cladaigh ansin. Agus amach ó Mhachaire Rabhartaigh ansin tá oileán Inis Bó Finne,¹ thart fá, corradh is trí mhíle i bhfarraige nó mar sin. Agus tá ceangal láidir agam le hInis Bó Finne de thairbhe² gur as an oileán sin m’athair. Agus is as Machaire Rabhartaigh mo mháthair ó dhúchas fosta. Tá ceangal agam leis an dá áit ach le bheith ionraice leat, creidim, dá ndéarfainn cá háit a bhfuil mo chroí – tá mo chroí ar an oileán. Creidim gur sin…chaith mé laethanta m’óige. Bheinn istigh fán oileán ansin go mion agus go minic³ le mo chuid uncail agus, go díreach, an tsaoirse. Bhain mé sult millteanach as an tsaoirse [atá] ag baint leis – le saol an oileáin ansin agus achan rud mar sin de. So, tá ceangal láidir agam leis sin agus sin mo chuid rútaí. Sin an áit a bhfuil mo theaghlach go fóill, agus sin an áit a bpillim⁴ air go mion agus go minic nuair atá an deis sin agam.

1. …oileán Inis Bó Finne… Tá Brian ag míniú dúinn gur oileán atá ann ach ní gnách le daoine ‘oileán Inis Bó Finne’ a rá. Is leor ‘Inis Bó Finne.’
2. … de thairbhe gur as an oileán sin m’athair. Thig ‘de thairbhe’ a úsáid sa chiall ‘toisc’ nó ‘cionn as’ nó ‘as siocair’. Ó tharla an focal ‘tairbhe’ a bheith ann, is gnách é a úsáid le heolas atá dearfach nó neodrach.
3. Bheinn istigh fán oileán ansin go mion agus go minic… Is beag úsáid a bhaineann muintir Ghaeltacht Thír Chonaill as an aimsir ghnáthchaite, i.e. an aimsir a úsáidtear le cur síos ar rudaí a tharla níos mó ná uair amháin. Is minic a chuirtear an modh coinníollach in áit na haimsire gnáthchaite, mar a rinne Brian nuair a dúirt sé ‘bheinn’ in áit ‘bhínn’. Tá rogha eile ann atá iontach coitianta i gCúige Uladh, i.e. ‘ba ghnách le’ a úsáid: ‘Ba ghnách liom a bheith istigh fán oileán go mion agus go minic.’
   Úsáidtear ‘fá’ in áit ‘faoi’ nuair is ‘timpeall’ nó ‘sa chomharsanacht’ atá i gceist, mar shampla ‘thíos fán chladach’ nó ‘chaith sí tamall fá na Rosa.’
4. …sin an áit a bpillim air… Is é ‘fill’ an litriú caighdeánach; ‘pill’ an leagan Ultach. Deir daoine, ‘Caithfidh mé pilleadh ’na bhaile anois.’

Machaire Rabhartaigh, an t-ainm féin,¹ tá ceangal ag Machaire Rabhartaigh leis an sloinneadh ‘Uí Rabhartaigh’. Anois, chuala mise dhá leagan² den ainm áite, den logainm. Deir daoine go bhfuil ceangal aige leis an sloinneadh ‘Ó Rabhartaigh’ agus gur iadsan na chéad daoine³ a bhí lonnaithe san áit, ach is mó seans go mbaineann sé leis an rabharta, nó an fharraige nó an lán mara ard a thagann isteach ar an chúltrá i Machaire Rabhartaigh. Agus ansin, sin an machaire nó an ‘mín’ thíos ansin, an áit a dtagann an fharraige isteach ar an Tráigh Bheag,⁴ mar a deir muid. Sin míniú an ainm ‘Machaire Rabhartaigh’.

1. …an t-ainm féin… Cé go scríobhtar ‘féin’ is gnách an focal a rá amhail is gur ‘fhéin’ a bheadh ann.
2. …dhá leagan… Tabhair faoi deara mar a deir Anna an focal ‘dhá’. I gcanúintí eile, is fuaim láidir scornúil a bhíonn i dtús an fhocail. I dTír Chonaill, fuaimnítear é amhail is gur ‘dheá’ a bheadh ann.
3. …na chéad daoine… De ghnáth, ní bhíonn séimhiú ar bith i ndiaidh an ailt iolra: ‘na tithe’, ‘na sléibhte’ agus araile. Bíonn séimhiú ar ‘céad’ nuair a chiallaíonn sé first: ‘na chéad chéimeanna,’ ‘na chéad chuairteoirí’.
4. …ar an Tráigh Bheag… Is é ‘trá’ an litriú caighdeánach ach is ‘tráigh’ a deirtear i dTír Chonaill agus i nGaeltachtaí eile.

Seo freagraí na gceisteanna tuisceana.

1. Is fearr le Brian Inis Bó Finne, an áit arb as a athair.
2. Tá dúil níos mó aige in Inis Bó Finne mar go bhfuil saoirse ag baint le saol an oileáin.
3. Dar le hAnna, is mó an seans go bhfuil baint ag an logainm ‘Machaire Rabhartaigh’ leis an fhocal ‘rabharta’, i.e. taoide ard a bhíonn ann nuair a bhíonn gealach lán nó gealach úr ann. Deir sí go mbíonn a leithéid ann, ar an Tráigh Bheag.